Drugą wojnę światową rozpoczęła niemiecka agresja na Polskę świtem 1 września 1939 r. Już 4 września pierwsze oddziały Wehrmachtu wkroczyły do Kalisza. Po upadku II Rzeczpospolitej, Kalisz został wcielony do III Rzeszy, dekretami Hitlera z 8 i 12 października 1939 r. Od 29 stycznia 1940 r. włączono go do tzw. Kraju Warty. Składał się on z trzech okręgów: Inowrocław, Kalisz i Poznań. Rozpoczęły się represje, zbrodnie, zniemczanie, wciąganie na niemiecką listę narodowościową (volkslista). Od 1942 r. w Kaliszu funkcjonował Lebensborn (Źródło życia) - niemieckie stowarzyszenie opiekuńczo-charytatywne, wchodzące w struktury SS. Prowadziło ono w siedzibie klasztoru sióstr Nazaretanek na Rogatce Gaukinderheim - Okręgowy Dom Dziecka. Trafiały do niego małe dzieci mające w ciągu 6 tygodni przejść proces zniemczania. Zmieniano im imiona i nazwiska oraz wywożono do niemieckich rodzin na wychowanie. Przez kaliski ośrodek przeszło ok. 300 dzieci. Należy nadmienić, że przebywające w Gaukinderheim dzieci były bite za mówienie po polsku. Na przymusowe roboty do III Rzeszy wywieziono około 25 000 kaliszan.
Hitlerowcy przez ponad 5 lat okupacji dokonali na ziemi kaliskiej licznych zbrodni. Oto niektóre z nich: Florentyna to wieś położona w gminie Żelazków. W tutejszym lesie znajduje się mogiła 125 Polaków zamordowanych w październiku 1941 r. Prawdopodobnie leżą tutaj również Żydzi pochodzący z getta w Koźminku. Las skarszewski - 19 stycznia 1945 r. zamordowano tutaj 56 Polaków i Niemców, członków AK i ruchu antyhitlerowskiego. Ich ekshumacji dokonano 26 kwietnia 1945 r. i pochowano we wspólnej mogile na Cmentarzu Tynieckim. Udało się ustalić tożsamość jedynie 30 pomordowanych. Kolejne miejsce zbiorowych mordów na Polakach to las winiarski. Zostali tu straceni Polacy przetrzymywani w więzieniach w Kaliszu oraz Ostrowie Wielkopolskim. Mordy odbywały się 22 grudnia 1939 r. oraz w styczniu i lutym 1940 r. W 1945 r. ekshumowano 527 ciał. W 1962 r. oszacowano łączną liczbę zabitych na 700 osób. Kolejne miejsce hitlerowskich mordów to las w Jedlcu koło Gołuchowa. Zamordowanych zostało tutaj od 10 000 do 12 000 Polaków i Żydów. Nigdy nie przeprowadzono ekshumacji. Od listopada 1939 r. rozpoczęły się masowe egzekucje na nowym cmentarzu żydowskim przy ul. Podmiejskiej. Niemcy zlikwidowali stary cmentarz żydowski przy ul. Nowy Świat. W tym samym czasie założyli getto żydowskie, istniejące do końca 1940 r. W 1942 r. hitlerowcy zniszczyli większość zbiorów Muzeum Ziemi Kaliskiej. Zasypano odnogę Prosny przy ul. Babina, wrzucając do niej kilkadziesiąt tysięcy polskich i żydowskich książek z kaliskich bibliotek.
Tymczasem losy wojny zaczęły przybierać niekorzystny obrót dla III Rzeszy. W nocy z 3 na 4 stycznia 1944 r. Armia Czerwona przekroczyła przedwojenną granicę Polski w rejonie Rokitna. Front musiał ponownie przejść przez terytorium naszego kraju. 22 lipca 1944 r. w Chełmnie ogłoszono manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Dokument został podpisany przez Stalina. PKWN wskazywał nową władzę w Polsce - Krajową Radę Narodową, nie uznawał rządu na uchodźstwie, a konstytucję kwietniową 1935 r. uznawał za nielegalną. Alianci zachodni byli zobojętniali na los Polski, coraz bardziej uzależniany od Związku Radzieckiego. Politycy, sędziowie i prokuratorzy z moskiewskiego nadania rozpoczęli swe rządy w kraju. 12 stycznia 1945 r. Sowieci rozpoczęli operację wiślańsko-odrzańską. Front coraz szybciej zaczął zbliżać się do najstarszego miasta w Polsce.
Bój o Kalisz pomiędzy atakującą Armią Czerwoną, a broniącym podejść do miasta Wehrmachtem rozpoczął się wieczorem 22 stycznia 1945 r. Walki trwały całą noc oraz kolejny dzień. Ze strony niemieckiej walczyły resztki 37. Pułku Piechoty z 6. Dywizji Piechoty, Korpusu Pancerno-Spadochronowego "Hermann Göring" i 2. Kompanii Szkoły Podchorążych z Owińsk. Ze strony radzieckiej atakowały wojska 23., 95. i 108. Brygady Pancernej, 8. Brygada Zmechanizowana, 7. Samodzielny Korpus Kawalerii, 383. Dywizja Strzelecka. Kalisz został w całości zajęty przez wojska bolszewickie około godziny 22.00. Następnego dnia w Moskwie oddano 20 salw armatnich z 224 dział w celu uczczenia zajęcia Kalisza. Rozkazem Naczelnego Dowództwa Armii Czerwonej, mianem "kaliskich" nazwano 16. Korpus Strzelecki oraz 708. Samodzielny Batalion Łączności. Armia Czerwona praktykowała powoływanie komendantów wojennych w zajętych przez siebie miastach, w celu utrzymania porządku na wyzwalanych terenach Polski.
25 stycznia 1945 r. na spotkaniu Komitetu Ludowego wyłoniono władze Kalisza. Prezydentem został dr Bronisław Koszutski, a jego zastępcami Józef Hepert i Jan Maciejewski. Na koniec protokołu powołującego nową władzę, zanotowano co następuje: W wolnych wnioskach postanowiono udać się 26 I 1945 r. o godzinie 10-ej do Komendanta Wojennego i przedstawić mu skład nowych władz miasta. Komendanci wojenni w odniesieniu do rodzących się władz samorządowych mieli tolerować te identyfikujące się z Polską Partią Robotniczą. 27 stycznia 1945 r. na Placu św. Józefa odbył się wiec, podczas którego przemawiali prezydent miasta mówiący o przyjaźni polsko-radzieckiej oraz przedstawiciel komendantury major Osmołowski, który wypowiadał się w języku rosyjskim. Odczytano również przemówienie Wiaczesława Mołotowa. Znaczenie Armii Czerwonej podkreślono podczas marcowego posiedzenia magistratu, na którym podkreślono fakt, że Zarząd Miejski został zatwierdzony przez komendanta wojennego. Po zakończeniu drugiej wojny światowej w Europie, ZSRS rozpoczął przygotowania napaści na Japonię, zgodnie z sojuszniczymi zobowiązaniami. Przez powiat kaliski ponownie zaczęły przewijać się transporty wojsk sowieckich. Przy ich okazji, czerwonoarmiści okradali ludność cywilną z mienia. Polska administracja wyliczyła, że Armia Czerwona ukradła 1269 koni, 1675 krów, 32 cielęta, 14 wołów, 1062 owce, 2360 świń oraz 4432 sztuki drobiu. Dochodziło również do gwałtów i morderstw. Na terenie Kalisza funkcjonowało kilka sowieckich szpitali. Po ich likwidacji bolszewicy zostawili tylko gołe ściany, bez instalacji elektrycznej, która została po prostu wyrwana. Warto dodać, że te szpitale w większości były utrzymywane i remontowane przez miasto.
Druga wojna światowa w Europie zakończyła się 8 maja 1945 r. o godzinie 23.01. Do tego czasu III Rzesza zdeklarowała się do zaprzestania działań wojennych, na mocy bezwarunkowej kapitulacji którą podpisał 7 maja gen. Alfred Jodl. Ze względów propagandowych Sowieci zażądali powtórnego podpisania aktu kapitulacji przez stronę niemiecką. Nastąpiło to w nocy z 8 a 9 maja 1945 r. Polska, która jako pierwsza stanęła do walki z III Rzeszą i ZSRR, walkę o niepodległość zakończyła dopiero w 1989 r.
Pierwsze posiedzenie Miejskiej Rady Narodowej w Kaliszu.
Akta miasta Kalisza, sygn. 10
List dziękczynny pierwszego prezydenta Kalisza dr Bronisława Koszutskiego do Marszałka Józefa Stalina.
APK, Akta miasta Kalisza, sygn. 10
Jedna z pierwszych decyzji nowych władz miasta - zmiana nazw ulic.
APK, Akta miasta Kalisza, sygn. 10
Protest prezydenta Kalisza do dowództwa Armii Czerwonej, w sprawie ogołocenia likwidowanych szpitali polowych.
APK, Akta miasta Kalisza, sygn. 59
Radzieckie mapy wojskowe przedstawiające sytuację wojenną wokół Kalisza w dniach 22-23 stycznia 1945 r.
Pamięć narodu, [dokument elektroniczny] - Tryb dostępu: https://pamyat-naroda.ru (stan na 16.04.2025)
Rozkaz nr 1 Komendanta Wojennego Armii Czerwonej w Kaliszu.
APK, Zbiór afiszy i plakatów, sygn. 22
Pomnik pamięci 327 ofiar zamordowanych przez hitlerowców w latach 1939-1945. Cmentarz wojskowy na Majkowie.
APK, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 1912
Ekshumacja pomordowanych kaliszan w Białej Panieńskiej k. Zbierska. Kwiecień 1945 r.
APK, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 829
Cmentarz Armii Czerwonej w Kaliszu.
APK, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 830
Uroczyste przenoszenie ekshumowanych szczątków rozstrzelanych Polaków w Białej Panieńskiej na dworzec PKP w Zbiersku i dalej do Kalisza w kwietniu 1945 r.
APK, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 1448
Oficerowie Armii Czerwonej A. Bogaczew i E. Bachmatow, którzy w składzie 708. Samodzielnego Batalionu Łączności wkroczyli do Kalisza 23 stycznia 1945 r. Zdjęcie ze stycznia 1971 roku.
APK, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 2712
Miejsca w Kaliszu naznaczone okupacyjną historią.
APK, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 797
Rozkaz Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego na dzień zakończenia wojny.
APK, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 2891
Odezwa do ludności powiatu kaliskiego z 25 stycznia 1945 r.
APK, Akta miasta Kalisza, sygn. 43
Odezwy do mieszkańców miasta Kalisza na trzecią i piątą rocznicę "wyzwolenia" miasta.
APK, Akta miasta Kalisza, sygn. 43
Pierwsza Miejska Rada Narodowa w Kaliszu.
APK, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 322
Artykuł wspominkowy o "wyzwoleniu" Kalisza, autorstwa Tadeusza Martyna.
Biblioteka APK, "Ziemia Kaliska" nr 2 z 24 stycznia 1960 r.
Defilada Armii Czerwonej i Wojska Polskiego na ulicach Opatówka w 1945 r.
Biblioteka APK, "Ziemia Kaliska" nr 3 z 1-15 lutego 1964 r.
Artykuł autorstwa Bogumiła Kunickiego o końcowej fazie II wojny światowej w Kaliszu.
Biblioteka APK, "Ziemia Kaliska" nr 3 z 18 stycznia 1969 r.
Wspomnienia Mikołaja Sieńko, byłego dowódcy 708. Samodzielnego Batalionu Łączności.
Biblioteka APK, "Ziemia Kaliska" nr 4 z 24 stycznia 1970 r.
9 maja - Dzień Zwycięstwa.
Biblioteka APK, "Ziemia Kaliska" nr 19 z 7 maja 1966 r.
Notka prasowa o zakończeniu II wojny światowej.
Biblioteka APK, "Ziemia Kaliska" nr 19 z 10 maja 1969 r.
