2 października 2025 r. Archiwum Państwowe w Kaliszu we współpracy ze Starostwem Powiatowym w Kaliszu, przy udziale Stowarzyszenia Archiwistów Polskich Oddział w Kaliszu i Kaliskiego Towarzystwa Przyjaciół Archiwaliów, zorganizowało konferencję naukową pt. Walka mieszkańców Ziemi Kaliskiej w czasie II wojny światowej. Obrady odbyły się w ramach obchodów Dnia Archiwisty i Roku Pamięci Bohaterów II wojny światowej w powiecie kaliskim.
W konferencji udział wzięli m. in.: starosta kaliski Jan Adam Kłysz, przewodniczący Rady Miasta Kalisza Sławomir Lasiecki, dyrektor kaliskiej delegatury Urzędu Wojewódzkiego w Poznaniu Szymon Wdowczyk, reprezentujący biskupa kaliskiego ks. Przemysław Kaczkowski, p.o. dyrektora Muzeum Historii Przemysłu w Opatówku Jolanta Golicka, reprezentująca rektora Akademii Wymiaru Sprawiedliwości Ewa Ratajczyk, przewodniczący Zarządu Regionu Wielkopolska Południowa NSZZ "Solidarność" Bernard Niemiec, prezes zarządu kaliskiego oddziału PTTK Mateusz Przyjazny, dyrektor Gminnej Biblioteki Publicznej im. Braci Gillerów w Opatówku Małgorzata Matysiak, młodzież z Zespołu Szkół Gastronomiczno-Hotelarskich w Kaliszu wraz z nauczycielem Mateuszem Tomcem.
Dyrektor Archiwum Państwowego w Kaliszu dr Grażyna Schlender powitała zebranych i wyjaśniła genezę obchodów Dnia Archiwisty. Święto to zostało ustanowione przez naczelnego dyrektora archiwów państwowych dr. Pawła Pietrzyka. Przypada na 30 września - w imieniny Hieronima. Święty Hieronim ze Strydonu jest patronem biblistów, archeologów, archiwistów, a także księgarzy i studentów. Dr Grażyna Schlender złożyła życzenia pracownikom kaliskiego Archiwum oraz wszystkim pozostałym archiwistom obecnym na sali.
Starosta kaliski Jan Adam Kłysz podziękował za zorganizowanie konferencji, która wpisuje się świetnie w obchody Roku Pamięci Bohaterów II wojny światowej. Intencją Rady Powiatu Kaliskiego było wskrzeszenie i podtrzymanie pamięci o tych, którzy zginęli zamordowani na froncie lub w obozach, doznali cierpienia fizycznego i psychicznego. Jan Adam Kłysz dodał, że życzenia dla archiwistów przyjął także do siebie, gdyż z wykształcenia jest archiwistą zakładowym.
Osobne życzenia dla archiwistów w formie listownej skierowała europoseł Marlena Maląg nawiązując także do tematu przewodniego konferencji. W liście odczytanym na Sali przez starszego archiwistę Esterę Wałęsę, wskazała, że w trudnym czasie II wojny światowej w konspiracji działało ok. 2000 szkół, kształcono 10 000 studentów, wydawano ok. 1400 nielegalnych tytułów prasowych, a konfidentów skazywano na śmierć.
Obrady konferencyjne otworzyła prelekcja dr Dominiki Płócienniczak z Muzeum Okręgowego Ziemi Kaliskiej w Kaliszu pt. Od Katynia do Normandii czyli rzecz o Bronisławie i Michale Gutowskich herbu Ciołek. Prelegentka jest doktorem nauk humanistycznych w zakresie historii, absolwentką UAM i UWr. Pracuje jako kurator w Dziale Historii MOZK. Rodzina Gutowskich była związana z gubernią kaliską - w jej posiadaniu był majątek Jasionna w pow. sieradzkim. Bronisław ukończył studia rolnicze na Wydziale Rolniczym Uniwersytetu Wrocławskiego. Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. W 1939 r. zgłosił się jako ochotnik do Armii "Poznań". Walczył w obronie Lwowa, został aresztowany i przewieziony do Starobielska, zamordowano go w Charkowie. Jego syn Michał związał się z kawalerią, jego ogromną pasją było jeździectwo. Reprezentował nawet Polskę na Igrzyskach Olimpijskim w Berlinie w 1836 r. w tej dyscyplinie. We wrześniu 1939 r. przeszedł przez Bzurę i 17 września ruszył w kierunku Warszawy. Ostatecznie po przegranej wojnie obronnej wyjechał do Anglii i wziął udział w inwazji na Normandię. Po wojnie wyjechał do Kanady, gdzie powrócił do swojej pasji jeździeckiej. Do Polski wrócił w 2002 r. Zmarł w Warszawie w 2006 r.
Drugą prelekcję pt. Ofiary II wojny światowej parafii Skrzebowa w świetle źródeł archiwalnych wygłosiła Aneta Franc - archiwistka, absolwentka UAM, prowadząca od 2007 r. działalność gospodarczą z zakresu archiwizacji i genealogii, członkini Stowarzyszenia Archiwistów Polskich Oddział w Kaliszu, radna Powiatu Ostrowskiego w latach 2010-2014, autorka i współautorka książek o historii Ostrowa Wlkp. o okolic m. in. Ostrów Wielkopolski. Zarys dziejów samorządu miasta; Potęga obrazu. Dzieje parafii skrzebowskiej; Wojna nie była kobietą. Powieść o powstaniu wielkopolskim; Tradycje dudziarskie ziemi raszkowskiej. Aneta Franc opowiedziała w jaki sposób tworzyła listę ofiar II wojny światowej pochodzących z parafii Skrzebowa, obejmującą m. in. Ludwika Rychlika, Kazimierza Wawrockiego, Katarzynę Grzędę, Maksymiliana Papycha. Podzieliła się swoimi doświadczeniami na temat korzystania z zasobu IPN, w tym także z bazy www.straty.pl, dokumentów z Archiwum Państwowego w Kaliszu oraz wspomnień i zbiorów osób prywatnych. Udało jej się ustalić nazwiska 20 ofiar. Obecnie trwają prace nad opracowaniem ich biogramów.
Trzecią prelekcję pt. Kaliszanki w konspiracji wygłosiła dr Ewa Kłysz - doktor nauk humanistycznych, menedżer kultury, muzealnik, kustosz dyplomowany w Muzeum Historii Przemysłu w Opatówku, gdzie od 1997 r. prowadzi Dział Wyrobów Przemysłowych XIX i XX w. Była inicjatorką i kuratorką kilkudziesięciu wystaw i projektów muzealnych. Napisała m. in. Życie kulturalne w międzywojennym Kaliszu (t. 1-3), jest współautorką publikacji pt. 100-lecie Kaliskiego Pluszu 1907-2007; Starostwo i Powiat Kaliski na przestrzeni wieków. Dr Ewa Kłysz przedstawiła życiorysy dwunastu kobiet działających w ramach struktur Organizacji Jedności Narodowej, Służba Zwycięstwu Polski - ZWZ AK: Edyty Tucholskiej, Haliny Kłąb-Szwarc, Mieczysławy Nowakiewicz ps. "Winia", Krystyny Skassa ps. "Ewa", "Sarna", Janiny Stando ps. "Maria", Elwiry Fibiger ps. "Piano", Ireny Sztark, Bożeny Deutschmann, Barbary Pawlak-Schröder ps. "Basia", Janiny Stasiak-Grzymskiej, Hanny Fulde-Walczak ps. "Sarna", "Hanka", Zofii Schlösser. Kobiety te były kurierkami, niektóre z nich podpisywały celowo Volkslistę, by zyskać zaufanie Niemców i w ramach kompetencji służbowych mieć dostęp do tajnych planów i dokumentów. Niektóre z nich jak Halina Kłąb-Szwarc, Mieczysława Nowakiewicz, czy Janina Stando przeżyły wojnę i dane im było doczekać jesieni życia. Elwira Fibiger została stracona w lesie skarszewskim w styczniu 1945 r.
Prelekcję pt. Marynarze z południowej Wielkopolski wygłosił Mateusz Olejniczak - prawnuk siostry Bronisława Peisserta - marynarza poległego na ORP "Grom". Mateusz Olejniczak pasjonuje się umundurowaniem Wojska Polskiego z I. połowy XX w. Jest współzałożycielem Stowarzyszenia Historycznego "Bataliony Obrony Narodowej" z Wielunia i Stowarzyszenia "Socjum Kępno i Okolice". Prelegent omówił rodzaje okrętów Marynarki II RP, na których służyło łącznie 10 osób z południowej Wielkopolski. Zaliczył do nich: okręt transportowy Wilia, kontrtorpedowce Wicher, Burza, Grom, Błyskawica oraz łodzie podwodne Żbik, Ryś i Orzeł. Następnie przedstawił losy Bronisława Peisserta z Kępna, który zginął na ORP Grom w wieku zaledwie 19 lat, Wacława Szuberta ze Słupi pod Kępnem, który brał udział w organizacji ucieczki z Tallina, Maksymiliana Rudolfa Kühna z Podzamcza - Niemca z pochodzenia, służącego na ORP Orzeł. Na koniec podzielił się najnowszymi zdjęciami podwodnymi wraku ORP Grom, wykonanymi we wrześniu 2025 r.
Ewelina Kurzobrocka-Pipia przygotowała wystąpienie pt. Elwira Fibiger, pseudonim Piano - konspiracyjna działalność kaliszanki. Prelegentka jest absolwentką historii specjalność archiwalna i historia wojskowości UAM. Prowadzi archiwum zakładowe w Starostwie Powiatowym w Kaliszu. Zajmuje się także ochroną danych osobowych i zagadnieniami bezpieczeństwa cybernetycznego. Jest członkiem SAP Oddział w Kaliszu. W czasie wolnym pisze powieści, w których niebagatelną rolę odgrywają ważne wydarzenia z historii regionu. Swoje wystąpienie rozpoczęła od przypomnienia, że Elwira wraz z siostrą Wandą w dzieciństwie bawiły się na tyłach fabryki Fibigerów w sanitariuszki - te zabawy okazały się niemalże prorocze. Elwira dużo czasu spędzała ze swoim kuzynem Henrykiem Fulde z Żydowa, przyjaźniła się także z Konradem Wunsche, twórcą organizacji "Miecz i Pług". Ponieważ była pochodzenia niemieckiego Niemcy jej ufali. Ona tymczasem podjęła się współpracy z AK. Zapłaciła za to najwyższą cenę. Aresztowano ją w nocy z 3 na 4 marca 1944 r. i skazano na śmierć za zdradę stanu. Zamordowano ją 19 stycznia 1945 r. razem z 55 innymi działaczami niepodległościowymi, m. in. Alfredem Nowackim, Henrykiem Fulde, Bruno Lompa, Jerzym Drescherem i Alfredem Deutschmannem. Prelegentka omówiła przebieg jej procesu w oparciu o odpisy akt sprawy, przechowywane w APK i dokumentację IPN Oddział w Łodzi. Na koniec zaapelowała o upamiętnienie Elwiry pomnikiem.
Kolejną prelegentką była Anna Raczko - absolwentka Państwowego Studium Kształcenia Animatorów Kultury w Kaliszu na kierunku teatroznawstwo oraz Wydziału Pedagogiczno-Artystycznego UAM w Kaliszu - kierunek ochrona dóbr kultury. Od 2010 r. pracuje w MBP im. A. Asnyka w Kaliszu, obecnie w Dziale Gromadzenia i Opracowania Zbiorów. Anna Raczko w swoim wystąpieniu pt. Ocalić przed zagładą - o ratowaniu książek z kanału Babinka, przypomniała o haniebnym zachowaniu Niemców, zasypujących Babinkę książkami pochodzącymi m. in. z Biblioteki im. A. Asnyka i Biblioteki im. A. Mickiewicza, bibliotek żydowskich i kolekcji prywatnych m. in. Leopolda Kronenberga. Prelegentka wskazała przy tym, że w 2009 r. do MBP im A. Asnyka w Kaliszu zgłosiła się Kazimiera Łaźna. Przekazała do zasobu biblioteki 17 pozycji uratowanych przed zniszczeniem przez jej ojca Piotra Molka - pracownika kaliskiej poczty. Miejska Biblioteka Publiczna im. A. Asnyka w Kaliszu otrzymała inne pozycje książkowe w darze od Michała Koperskiego. Zawierają one oryginalne pieczęcie własnościowe instytucji pierwotnie je przechowujących.
Ireneusz Pilas poświęcił swoje wystąpienie Lotnikom polskim Ziemi Kaliskiej w Wojnie Obronnej 1939 r. Prelegent jest historykiem, pedagogiem, muzealnikiem, absolwentem UAM. Pracuje jako adiunkt w Muzeum Historii Przemysłu w Opatówku, a od 2021 r. jest także głównym archiwistą zakładowym w tej instytucji. Swoje badania naukowe oparł w dużej mierze na dokumentach z zasobu Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Władysława Sikorskiego w Londynie. Przedstawił sylwetki lotników związanych z Armią "Poznań": Mieczysława Mümlera, Franciszka Jastrzębskiego, Mirosława Ferićia, Jana Malińskiego, Włodzimierza Gedymina, Henryka Bibrowicza i Pawła Łuczyńskiego. Z tej grupy najwięcej samolotów zestrzelił Włodzimierz Gedymin - zaliczono mu 3,5 maszyny. Ireneusz Pilas omówił ponadto działalność tzw. zasadzki myśliwskiej z dywizjonu poznańskiego, składającej się z 5 samolotów P.11c działającej w Jankowie koło Kamienia oraz działalność innych jednostek rozpoznawczych i obserwacyjnych 3 Pułku w Poznaniu działających w 1 połowie września 1939 r. na ziemiach powiatu kaliskiego.
Ostatnie wystąpienie pt. O burmistrzu Sulmierzyc, który na wojnę trafił "Koleją, furmanką, pieszo..." wygłosiła dr Anna Bestian-Zając z Archiwum Państwowego w Kaliszu. Prelegentka w Archiwum pracuje od 2009 r., obecnie jest kierownikiem Oddziału IV Popularyzacji Zasobu Archiwalnego. Jest autorką i współautorką wielu publikacji m. in. Fibigerowie. Twórcy kaliskich fabryk fortepianów i pianin (1878-2016); Maria Konopnicka w oczach badaczy i w źródłach archiwalnych; Historia Sulmierzyc 1990-2020. W prelekcji przedstawiła sylwetkę Marcelego Wojciechowskiego - burmistrza Sulmierzyc w latach 1927-1939, który na wojnę zgłosił się jako ochotnik. Brał udział w wojnie obronnej, został osadzony w obozie Hadamar i Dössel na terenie Niemiec. Był tam kierownikiem depozytu żywnościowego, przeżył m. in. omyłkowe bombardowanie aliantów. Pod jego nieobecność w Sulmierzycach zmarła mu żona zostawiając małoletnich synów: Lecha i Tadeusza. Po powrocie z niewoli nigdy nie był już tym samym człowiekiem - tułał się po różnych miastach szukając możliwości dodatkowego zarobku. W 1949 r. stracił młodszego syna Tadeusza. Sam zmarł we Wrocławiu w 1956 r. Jego drugi syn Lech został aktorem - grał m. in. w Wakacjach z duchami, Stawce większej niż życie.
Na zakończenie konferencji dyrektor Archiwum dr Grażyna Schlender wręczyła prelegentom zestawy wydawnictw APK, a wszystkich gości zaprosiła do pamiątkowego zdjęcia.
